Horta Preolupa ho Kondisaun Dalan Iha Area Rurais

Tempo Semanal, 4 Outubro 2010

Prezidenti da Republika Dr. Jose Ramos Horta hato’o beibeik ninia preokupasaun kona ba kondisaun estrada iha area rurais ne’ebe sei mukit nafatin. Iha reuniaun Friendship city entre Timor Leste ho cidade sira iha Autralia iha fulan kotuk Ramos horta dehan, “Ha’u nia hanoin prioridade ba Timor Leste, ita hakarak halo buat ruma iha prioridade tolu ba ha’u. Estrada, Estrada, Estrada. Prioridade tolu ne’e. La halo Estrada didiak haluha tiha agrikultura. La halo Estrada didiak haluha mos area saude, haluha edukasaun. Ne’e ha’u hateten dala atus ida ona.I bu’at ne’e la presiza ema hanesan scientist bo’ot ka ekonomista bo’ot ou Einstein ida maka hatene ida hanesan ne’e maibe ema bainbain mos hatene. Iha mundu hotu-hotu hanesan ne’e, la iha nasaun ida ke dezenvolve, ke la iha rede modernu komunikasaun. Husi Amerika, to’o xina, to’o singapora no to’o fatin hotu-hotu. Portugal kuandu ita hahu funu iha 74, sira mos kuaze Estrada la iha. La’os aat hanesan Timor, maibe kuandu tama iha Uniaun Europeia, osan bo’ot husi Uniaun Europeia aijuda Portugal sira halo sa ida? Sira hahu kedas halo Estrada rede bo’ot. Portantu Planu Dezenvolvimentu estratejiku nian ne’e atu implement hahu iha 2011. Ita hatene katak labele remata iha tinan rua ka tinan liman maibe tenke hahu. Hahu ho maka’as. La’os hahu ho taka ku’ak iha ne’e ho iha ne’eba. Ne’e tenke ta’u duni osan bo’ot. Portantu ne’e maka bele responde ba ita bo’ot sira hotu-hotu nia preokupasaun,” horta hataan ba kongresista sira nia preokupasaun kona ba Estrada ne’ebe aat iha area remotas Timor Leste.

Prezidenti ne’ebe hetaan sofre husi tiru iha 11 de Fevereiru ne’e sempre hala’o viajen barak nafatin ba interior maiske dalan nakles ba mai ho hirus nia so’e viadas dehan karik dalan ruma tenke prepara kaixaun antes halo viajen.

A. Ximenes da Costa vendedor dalan ninin ne’ebe sempre faan cigaru beisk ponte kais Dili nia sorin ba jornal ne’e hateten katak Estrada kuak sira besik jardin no ponte kais ne’e dolar lubun maka naksalin iha ne’e ona maibe kada tinan bele hadia dala rua ou tolu liu. “Ha’u hanoin ku’ak oan hirak ne’e maka governu gasta osan barak liu ba maibe kuak mak nafatin de’it,” dehan tiu oekuse oan ne’e ho ninia logat hanesan kantor kmanek ida.

Mosu komentariu husi Taxista ho Tiga Roda hodi halo mean tilun tahan Sekretariu do Estadu Obras Publika ho ninia ekipa tan ba tuir observsaun Estrada kuak iha Dili laran ne’e halakon orsamentu do estadu barak hodi habokur kompania balun no Ministeiru Obras Publiku sempre buka halo esforsu hodi justifika sira nia razaun maiske dala barak ema sempre kestiona kona ba Kualidade projeitu hirak ne’e menus tan ba ladun iha kontrola de kualidade di’ak husi Ministeiru ne’e.

Dalan kuak tradisional lubun ruma iha Dili laran ne’ebe kusa ho osan Dollar Amerikanu barak liu husi orsamentu do Estadu TL tinan-tinan iha rubrika manutensaun ba liuron ninian sempre iha diresaun besik Igreija katedral Dili, Portu nia nia sorin, kruzamentu kuluhun, kruzamentu ANZ tesik ba bidau, Bairo pite dalan ba hudi laran no besik .Taxista ida naran Amino ne’ebe kasu lia hirak ne’e ba jornal TS iha loron segunda (4/10). “Kuak sira ne’e hariku ona emprezariu balun no Governu kontente salin osan ba ku’ak sira ne’e, maiske la iha kualidade hadia kuak mak ne’e hela de’it i kuak iha Ponte kais nian sorin konsege oho ona maluk ida,” Amino.

Bunak nia oan ne'e hatutan kompania lubun ida maka riku ona ho estrada kuak dili laran ne'e. "Ha'u hanoin Governu ho Kompania keta kon kali kali para hariku sira nia ho estrada ku'ak dili laran ne'e," nia suspeita. ***

HALAKON DISKRIMINASAUN KONTRA FETO SIRA IHA AREA RURAL

Dili, 15 Outobru 2009/Rede FEto Timor LEste

Rede Feto Timor Leste hakarak hato’o parabens ba feto maluk ne’ebe moris iha area rurais tamba iha loron 15 Fulan-Outobru 2009 selebra Loron Internasional Feto Rural. Iha loron ida ne’e, mundu tomak halao refleksaun ba kondisaun feto rurais nian ne’ebe infrenta obstaklu bar-barak. Too ohin loron, feto barak iha area rural hetan limitasaun atu bele uza sira nia direitu iha area saude no edukasaun. Feto barak sei hasoru problema saude reproduktiva no numeru mortalidade ne’ebe a’as. Sira mos dalaruma susar atu lori sira nia produtu ba mercado impaktu husi estrada ne’ebe ladiak. Laos ida ne’e deit, be’e mos, elektrisidade no limitasaun informasaun mos sai problema importante ne’ebe tenke resolve lalais .

Maski sira infrenta obstaklu barak maibe sira fo ona kontribuisaun maka’as ba ita nia dezenvolvimentu liu-liu iha setor agrikultura no ekonomia rural. Maizemenus numeru feto besik milaun 428 serbisu iha setor agrikultura atu bele produz hahan ba sosiedade. Maski sira serbisu iha setor ida ne’e maibe sira sei halao nafatin sira nia funsaun atu tau matan ba sira nia oan no familia.

Feto iha area rural mos hetan impaktu maka’s husi mudansa iklimatika tamba isue global ida fo impaktu sira susar atu bele hetan be’e nomos ai sunu ba sira na familia. Sira tenke lao dook no husik sira nia eskola no serbisu agrikultura. Posisaun ida ne’e halo sira hetan risku husi hahalok violensia baseia ba jeneru.

Atu bele proteze feto iha area rurais, Nasaun Unidas halao ona Konferensia Mundial ba Feto ba Dala Ha’at iha tinan 1995 nomos Konferensia Milenium iha tinan 2000. Sira mos aprova Konvesaun Halakon Diskriminasaun Hotu-Hotu kontra Feto (CEDAW) hanesan instrumental direitu Umanus ida. Artigu 14 husi konvensaun ida ne’e hateten katak nasaun ne’ebe ratifika konvensaun ida ne’e iha responsibilidade atu bele halakon diskriminasaun kontra feto sira iha area rural nomos hola medidas lolos atu garantia aplikasaun lei husi konvensaun ida ne’e, ba feto sira iha area rural.

Baseia Relatorio Alternativa ba Konvensaun CEDAW ne’ebe sosiedade sivil Timor Leste hato’o ba Komite CEDAW hateten katak feto Timor Leste ladun hetan oportunidade hanesan ho mane sira iha asesu ba area edukasaun, assistensia saude nomos asesu ba justisa formal. Relatorio ida ne’e mos esplika katak feto agrikultor susar atu faan sira nia produtu lokal iha merkadu sidade tamba menus sosa nain nomos barak la hetan asesu ba transporte atu lori sasan ba merkadu sidade, fatin area rural barak laiha estrada ka estrada a’at no laiha transporte publiku.

Klaru ba ita, problema ne’ebe feto iha area rurais hasoru sai mos hanesan feto hotu-hotu nia problema ne’ebe tenke resolve lalais. Durante Kongresu Feto Timor Leste ba dala III tinan 2008, feto husi distritu akumula sira nia problema no halao sira plano de asaun ida atu bele lori feto nia kondisaun tuir feto nia hakarak. Plataforma ida kompostu husi area 7 hanesan area politika, justisa, saude, kultura, edukasaun, ekonomia nomos media komunikasaun no transporte. Platafoma feto nian ida ne’e mos prezisa atensaun maka’as husi parte hotu-hotu. Bainhira ita la fo atensaun maka bele hamosu diskriminasaun iha area oin-oin, husi asesu edukasaun no saude, asesu ba kontrola rai, opurtunidade ba serbisu, ekonomia familia nian nomos partisipasaun iha publiku.

Eleisaun Lideransa Komunitaria ne’ebe foin remata mos sai hanesan dalan demokrasia ida atu bele hili lideransa komunitaria hanesan Xefe Suku, Xefe Aldeia nomos Konselhu Suku. Maske husi resultadu provisoriu hatudu katak kandidata feto nain 11 maka eleitu sai xefe suku maibe faktus ida ne’e hatudu mai ita katak kapasidade feto nian iha area politika komesa aumenta. Husi eleisaun ida ne’e mos, feto hamutuk ho total 1326 sei sei tuur iha Konselhu Suku atu fo ideas ba dezisaun suku nian liu-liu atu bele resolve problema feto ninian. Husi numeru hirak ne’e, ita espera katak sira bele luta nafatin ba depende intereste feto ninian atu bele lori dezenvolvimentu beseia ba igualdade jeneru.

Dala ida tan, ita hotu espera katak, komemorasaun Loron Internasional Feto Rural 2009 bele lori mudansa signifikan ba kondisaun feto sira iha area rurais no fo opurtunidade diak-liutan ba feto sira bele goza sira direitu.

A luta kontinua

Obrigada